Mirzə Kazım bəy

Mirzə Kazım bəy

Mirzə Kazım bəy - azərbaycan əsilli rus şərqşünası, tarixçı, türkşünas və filoloq. 

Mirzə Kazım bəy 22 iyul 1802-ci ildə Rəştdə anadan olub. Əsl adı Məhəmməd Əli Kazım bəy olan alim Rusiya Elmlər Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü olmuşdur.

Mirzə Kazım bəyin atası Məhəmməd Qasım Kazım bəy Dərbənddə tanınmış ruhani şəxslərlərdən biri olub. Məhəmməd Qasım Kazım bəy Məkkədən həcc ziyarətindən qayıdarkən İranın Rəşt şəhərində yerli hakim Bağır xanın qızı Şərəfnisə xanımla evlənir və oğlu Məhəmməd Əli dünyaya gəlir. Bir müddət sonra atası Dərbəndə qazi təyin olunur və ailəsi ilə bu şəhərə köçür. Mirzə Kazım bəy burada İslam dininin əsaslarını, Azərbaycan türkcəsi, farsca, rusca və ərəb dillini mükəmməl şəkildə öyrənir. 17 yaşında olarkən, "Ərəb dilinin qrammatikası" adlı kitab yazır. Atası isə oğlunun ruhani olmasını və İran və Ərəbistana gedib dini təhsil almasını istəyirdi. 

1820-ci ildə Məhəmməd Qasım Kazım bəy İran leyhinə cəsusluq fəaliyyətində ittiham olunur, dini rütbələrindən məhrum edilərək, xanımı ilə birgə Həştərxana sürgün edilir.

Hələ Dərbənddə yaşadığı günlərdə tez-tez şotland dini missionerlər ilə görüşür və onlarla saatlarla müzakirələr aparır. Bu söhbətlər gənc Kazım bəyi Xristian dininin əsaslarına dair mütəmadi suallara aparır və o xaçpərəstlik haqqında daha geniş məlumat əldə etmək məqsədilə yəhudi və ingilis dillərini öyrənməyə başlayır. Bir qədər sonra bu dini qəbul etmək qərarına gəlir. Bu hadisə onun ailəsi ilə münasibətlərinin pozulması ilə nəticələnir. Buna baxmayaraq, sonralar Kazım bəy XIX əsr Qərb fəlsəfə düşüncəsində hakim olan İslam dininin sosial inkişafa maneə olması fikirlərinə qarşı çıxaraq, İslamın belə qəbul olunmasına etiraz edir.

O, əsərlərində Nizaminin, Xaqaninin, A.Bakıxanovun, M.F.Axundzadənin yaradıcılıqlarını yüksək qiymətləndirmişdir.

Kazım bəy bir sıra tarixi mövzularda kitabların müəllifidir. Türk dilində yazdığı "Əssəb əs-Səyyar" (Yeddi planet) əsəri Krım xanlığının 1466-1737-ci illəri əhatə edən tarixi haqqındadır. 

1841-ci ildə qələmə alınan "Uyğurlar" əsərində isə qədim uyğurların tarixi haqqında bəhs olunur. O həmçinin, Məhəmməd Əvabinin "Dərbəndnamə" əsərini (XVII əsr Dağıstan tarixi haqqında əsər) ingilis dilinə tərcümə edərək, 1856-ci ildə nəşr etdirir. 

Ən böyük tarixi əsəri isə 1865-ci ildə nəşr olunan "Bab və Babilər: 1848-52-ci illər İranda Dini və Siyasi Təlatümlər" əsəridir. Digər əsərləri isə əsasən İslam tədqiqatları mövzusunda olmuşdur: "Qurani-Kərimdə ahənglik" (1859), "Müridilik və Şamil" (1859), "İslam tarixi" (1860) və başqaları.

Kazım bəy dilçiliyə xristianlığa aid əsərlərin şərq dillərinə tərcüməsi ilə başlamışdır. Sonradan fransız, alman və tatar dillərini də öyrənir. 

1825-ci ildə təhsilini davam etdirmək uçün Böyük Britaniyaya, Londona dəvət olunur. Lakin Rusiya hakim dairələri bu təklifin həyata keçməsinə imkan vermirlər. Bunun əvəzində Rusiya imperatorunun xüsusi sərəncamı ilə Kazım bəy Omska tatar dili müəllimi olaraq göndərilir. Bu zaman Kazanda xəstəliyə tutulması səbəbindən Omska gedişi təxirə salınır və o heç vaxt bu şəhərə getmir. Kazanda olar vaxt Kazım bəy Karl Fuks adlı tarixçidən Kazan Universitetində ərəb və fars dillərindən dərs demək təklifini alır. 

Mirzə Kazım bəy bütün dünyada Şərqşünaslıq elminin banisi hesab olunur.

1828-ci ildə Britaniya Kral Şərqşünaslar Cəmiyyətinə üzv olur, həm də Kazan Universitetində yenicə yaranmış "Türk dilləri" fakültəsinə rəhbər təyin olunur. 

1835-ci ildə isə Rusiya Elmlər Akademiyasına müxbir üzv seçilir. 

1839-cu ildə Demidov Mükafatına layiq görüləcək "Türk-tatar dillərinin qramatikası" adlı fundamental elmi monoqrafiyasını yazır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, o dövrlər Rus imperiyasında əksər türk dilləri "Tatar" və ya "Türk-tatar" adlı vahid dilin ayrı-ayrı dialektləri kimi qəbul olunurdu. Bu əsərində Kazım bəy Osmanlı və digər türk dillərinin və ya o zaman deyildiyi kimi dialektlərinin fonoloji, morfoloji və sintaksis təhlil və müqayisəsini aparır. Əsər 1846-cl ildə ikinic dəfə nəşr olunur və Qərbi Avropada türk dilləri barəsində ən zəngin elmi mənbə kimi geniş marağa səbəb olur. 1921-ci ildə Jan Denin "Türk dilinin qramatikası" (Osmanlı dialekti) əsərinin nəşrinə qədərki dövrdə Avropa universitetlərində əsas istinad ədəbiyyatı olaraq istifadə olunmuşdur. O, Britaniya, Danimarka, Fransa, Amerika Birləşmiş Ştatlarının bir çox elmi cəmiyyətlərinə üzv seçilmişdir.

1849-cu ildə Kazım bəy Sankt-Peterburq Universitetinə yenicə açılmış "Şərq dilləri" fakultəsinə dekan göndərilir. 1863-cü ildə isə burada "Şərq tarixi" kafedrasını təsis edir.

Mirzə Kazım bəy 1868-ci ildə rus elmi dairələrində Türküstanın etnoqrafiyası, linqvistikası, numizmatika və epiqrafiyasının öyrənilməsinə yönələn akademik hərəkata başlayır. Lakin dahi alimin ölümü ona türk millətinin həyati əhəmiyyətli vahid elmi-mədəni dəyərlər layihəsini həyata keçirməsinə imkan vermir. O, 28 Noyabr 1870-ci ildə Peterburqda vəfat edir.